Kỳ 2: Đoạn trường…Đồng Nai 6

(GLO)- Trở lại với chuyến khảo sát của chúng tôi, ở khu vực dự kiến xây dựng Đồng Nai 6 (sau này tách làm 2 bậc là Đồng Nai 6 và 6A-tọa lạc ở hai đoạn sông gần nhau thuộc vùng trung lưu nhưng thuộc địa bàn khác nhau là huyện Cát Tiên-Lâm Đồng và huyện Bù Đăng-Bình Phước). Đây là công trình gây nhiều tranh cãi mà từ thực địa, cần có một cái nhìn khách quan trong mối tương quan giữa lợi ích kinh tế và tác động môi trường.

Trung lưu của dòng chính sông Đồng Nai nằm ở huyện Cát Tiên, tỉnh Lâm Đồng, chảy qua giữa vùng đệm và vùng lõi của Vườn Quốc gia Cát Tiên, tạo nên một trong 5 loại sinh cảnh của Vườn là đất ngập nước. Đường xuống sông gần nhất để đến chân đập (Đồng Nai 6) tương lai là từ thôn 3, xã Đồng Nai Thượng. Một xã mới lập và một thôn cuối cùng heo hút nhất ở huyện nghèo Cát Tiên; là nơi cộng cư giữa người Châu Mạ bản địa với di dân từ phía bắc trong nhiều thập kỷ trước-chủ yếu là từ Gia Viễn, Ninh Bình. Nói gần nhất nhưng kỳ thực phải đi một đoạn xe ôm với cái giá “đau cả hầu bao” và một cung đường lội bộ tụt dốc với vách sông nhiều đoạn như dựng đứng; với những vườn điều và qua một khu rừng chỉ còn toàn cây bụi và lồ ô; lác đác vài cây “cổ thụ gỗ tạp” như sung, bằng lăng rỗng ruột…
 

Anh Nguyễn Duy Trinh (trú thôn 3, xã Đồng Nai Thượng), một “thổ địa” đã sống lâu năm ở đây, sắp xếp một đội xe máy đã được độ chế chở chúng tôi xuống lòng sông. Đi qua vùng đệm của Vườn Quốc gia là ngút ngàn những rừng điều và kéo sâu đến vùng tiếp giáp nằm ngay sông. Rải rác hai bên đường, vài hộ dân người dân tộc Châu Mạ đang tụm năm tụm bảy nói chuyện ngày hết việc.

Anh Trinh cho biết, con đường vào vùng lõi gần nhất đi qua thôn 3, nơi có hai dự án thủy điện Đồng Nai 6 và 6A. “Từ khi cái dự án thủy điện này có quy hoạch, người ra vào cũng nhiều, thế là mấy người trong thôn có thêm việc chạy xe ôm, mỗi chuyến như vậy giá 200 ngàn đồng/người. Cái xe cà tàng của tôi cũng đã từng chở bộ trưởng ấy chứ”, ý anh là Bộ trưởng Nông nghiệp và PTNT Cao Đức Phát-người đã từng lặn lội xuống tận lòng sông. Chỉ vào chiếc xe máy không ra hình dạng, anh Trinh hóm hỉnh.

Mất khoảng vài cây số, đội xe dừng lại đầu dốc cuối vườn điều để đi bộ thêm khoảng gần cây số nữa xuống lòng sông. May mắn là đang vào ngày khô, cả một rừng lồ ô, cây bụi bên bờ sông chưa có vắt. “Thổ địa” Trinh cho biết: “Ở đây còn mấy cây gỗ bằng lăng không còn giá trị, tôi vào đây 17 năm rồi. Ngày xưa ở đây là vùng gỗ cẩm lai mà giờ nó lấy không còn một cành, dân tứ xứ đến lấy. Còn vài ba cây bằng lăng, gỗ tạp thôi”.

Xuống khu vực sông, nơi được quy hoạch làm thủy điện Đồng Nai 6, duy nhất chỉ có hộ anh Điểu K Hành (người dân tộc Châu Mạ) sinh sống. Anh Hành có 4 người con cùng vợ vào canh tác tại đây từ khi chưa thành lập Vườn Quốc gia Cát Tiên, họ dựng lều làm chỗ ngủ, trồng bắp, đánh cá trên sông, kiếm sản vật rừng làm kế sinh nhai. Anh Hành cho biết: “Toàn vùng này bây giờ chỉ còn mỗi vài cây bằng lăng, lồ ô, dây leo. Cá trên sông cũng không còn nữa nên đi rừng là chủ yếu. Mà rừng cũng đã cạn kiệt từ lâu lắm rồi, trong rừng lồ ô này giỏi lắm thì gặp con gà rừng”. Rồi anh Hành chỉ cho chúng tôi thấy cả một vùng mênh mông ngay bên lòng sông của dự án thủy điện Đồng Nai 6, duy nhất chỉ thấy 3 cây gỗ sao trơ trụi còn lại, dưới mép sông là một cây sung cổ thụ sum suê, còn lại là ngút ngàn cây bụi và dây leo.
 

Từ thủy điện Đồng Nai 6 đi qua thủy điện Đồng Nai 6A phải đi vòng vài chục cây số đường bộ đến đoạn sông Đồng Nai thuộc xã Đồng Nai, huyện Bù Đăng của tỉnh Bình Phước. Tại đây, khu vực dự kiến xây thủy điện Đồng Nai 6A cũng hầu như không có dân cư. Ngoài những vườn điều thì khu vực lòng hồ và đập chỉ toàn rừng lồ ô, cây bụi, lác đác vài mảnh rẫy cũ của dân bản địa. Ngay bên kia bờ sông, dự án chuyển đổi rừng nghèo trồng cao su chừng 10.000 ha đã áp sát vùng thủy điện Đồng Nai 6A. Cao su non đã kịp lên xanh.

Câu chuyện của Bí thư huyện

Sau một buổi thám sát trên sông, chúng tôi tìm gặp ông Huỳnh Văn Đẩu-Bí thư Huyện ủy huyện Cát Tiên. Ông Đẩu cho biết, toàn tỉnh Lâm Đồng thì chỉ có huyện Cát Tiên là được phục vụ nông nghiệp từ sông Đồng Nai; tuy nhiên do vẫn chưa chủ động được việc điều tiết nước nên diện tích chưa thể mở rộng.

Vị Bí thư đã công tác và làm qua nhiều cương vị lãnh đạo tại huyện này cũng đã ngót hơn 33 năm, là một kho tàng sống về đời sống bản địa. “Riêng huyện chúng tôi có tới 19 dân tộc anh em, trước đây khi tôi từ Bình Định lên dạy học, cuộc sống còn hoang sơ lắm”-ông Đẩu nhớ lại. Vị lãnh đạo hóm hỉnh tiếp tục câu chuyện của mình về con tê giác mà theo ông đã phải dở khóc dở cười vì nó. Ấy là khoảng vào năm 2011, khi con tê giác Java được phát hiện ở Vườn Quốc gia Cát Tiên bị bắn chết và tuyên bố tuyệt chủng ở Việt Nam, thế là họ gọi tôi ra Hà Nội để lên diễn đàn này nọ, quy trách nhiệm này nọ. Trong lúc đó, khi phát hiện con tê giác này vào năm 2010 thì cũng chính những nhà khoa học tuyên bố rằng có 7 con, làm dự án bảo tồn rầm rộ, đến khi chết đi một con thì họ kêu là tuyệt chủng. Lúc ra Hà Nội, họ hỏi trách nhiệm của tôi như thế nào. Tôi mới hỏi lại, vậy 6 con còn lại ở đâu mà chỉ mới chết 1 con đã kêu là tuyệt chủng thì họ chẳng trả lời được. Trong lúc đó, khi phát hiện ra con tê giác, huyện chỉ tham gia bảo vệ vùng đệm của Vườn Quốc gia, còn vùng lõi thì thuộc quản lý của Vườn.
 

Lại nhắc tới câu chuyện thủy điện, ông Đẩu chia sẻ: “Nói thật chứ anh nào mà vào làm cái Đồng Nai 6, 6A là thiệt thòi, tại nước nó (các thủy điện bậc thang phía trên) hứng cả rồi”. Ông Đẩu cũng cho hay, vấn đề đang đau đầu nhất của huyện chính là việc khai thác cát trái phép, còn xây dựng đập thủy điện thì hoàn toàn không có ảnh hưởng gì cả. Mà thậm chí chỉ có lợi cho dân huyện ông. Ông cay đắng ví von: “Nếu dân huyện tôi (nơi có Vườn Quốc gia Cát Tiên) cũng phá rừng như nhiều nơi khác, rồi lấy vốn trồng cà phê… thì huyện tôi đã giàu rồi; nhưng huyện quản lý ngặt lắm. Giờ mong thủy điện khởi động để kinh tế của huyện cũng có cơ hội đi lên. An ninh trật tự cũng tốt hơn khi có công trình mà không biến thành cái “vùng lõm” của tội phạm ba tỉnh liền kề”.

Dự án khởi động đã gần 6 năm rồi; được các bộ ngành và các tỉnh Lâm Đồng, Đak Nông và Bình Phước ủng hộ; nhà đầu tư đã tốn kém hàng trăm tỷ đồng rồi mà hiện vẫn chưa đâu vào đâu do còn chờ thêm việc thẩm định ý kiến phản biện và kết quả phê duyệt Báo cáo tác động môi trường.

Nguyễn Thịnh-Lê Đình Dũng