(GLO)- Nói đến những địa danh có mặt người Kinh đầu tiên trên vùng đất Tây Nguyên thì phải nhắc đến Cửu An (thị xã An Khê). Nguồn gốc của địa danh Cửu An được các bô lão trong làng giải thích rằng: Cửu là để ghi nhớ công lao của 9 dòng họ đầu tiên lên khai khẩn lập làng; còn An thể hiện ước muốn có cuộc sống bình yên.
 |
| Đình làng Cửu An. Ảnh: Hoàng Ngọc |
Vùng đất Cửu An đã được những người Kinh đầu tiên khai phá từ giữa thế kỷ XVII, dưới thời chúa Nguyễn lúc đó là chúa Sãi, tức Nguyễn Phúc Nguyên (1613-1635). Những lưu dân đầu tiên khai phá vùng đất này là những tù binh bị bắt trong chiến tranh Trịnh-Nguyễn. Về vấn đề này, sách Đại Nam chính biên liệt truyện, quyển 30 chép: “Tổ tiên Nguyễn Văn Nhạc là người huyện Hưng Nguyên tỉnh Nghệ An, trong khoảng niên hiệu Thịnh Đức (1653-1657) nhà Lê, ông tổ 4 đời của Nguyễn Văn Nhạc bị quân ta (chúa Nguyễn) bắt đem cho ở ấp Nhất vùng Tây Sơn (đất Tây Sơn có 2 ấp Nhất và Nhì, nay là thôn An Khê, Cửu An, đất Quy Ninh (nay là Hoài Nhơn)”. Về thân thế của dòng họ Nguyễn (Tây Sơn), Trần Trọng Kim viết: “Nguyên ông tổ 4 đời của Nguyễn Nhạc là họ Hồ cùng một tổ với Hồ Quý Ly ngày trước, người ở huyện Hưng Nguyên, đất Nghệ An, gặp lúc chúa Trịnh, chúa Nguyễn đánh nhau, bị bắt đem vào ở ấp Tây Sơn, thuộc đất Quy Nhơn. Đến đời ông thân sinh là Hồ Phi Phúc dời sang ở ấp Kiên Thành, nay là làng Phú Lạc, huyện Tuy Viễn”.
Như vậy là vào khoảng niên hiệu Thịnh Đức nhà Lê (1653-1657), một số người Việt ở Nghệ An, trong đó có ông tổ gốc họ Hồ của Nguyễn Nhạc, Nguyễn Lữ và Nguyễn Huệ đã bị quân của chúa Nguyễn bắt vào Đàng Trong, cho khai khẩn vùng Tây Sơn (thuộc thị xã An Khê, tỉnh Gia Lai ngày nay) cho đến đời cha của Nguyễn Nhạc mới chuyển về ở ấp Kiên Thành. Về địa danh Tây Sơn có nghĩa là vùng đất phía Tây núi. Sách Hoàng Lê nhất thống chí ghi: “Ấp Tây Sơn thuộc địa phận xứ Quảng Nam”.
Nửa cuối thế kỷ XVIII, ấp Tây Sơn lúc bấy giờ có ấp Tây Sơn Nhất và ấp Tây Sơn Nhì. Vùng đất Cửu An ngày nay là ấp Tây Sơn Nhì. Những người Việt sinh sống ở ấp Tây Sơn là nhóm người Việt đầu tiên lên sinh sống ở khu vực An Khê và Bắc Tây Nguyên được sử sách ghi lại.
Tên gọi ấp Tây Sơn tồn tại đến cuối đời vua Gia Long. Để xóa dấu vết của nhà Tây Sơn trên vùng đất này, tháng 9-1819, vua Gia Long bắt “đổi tên ấp Tây Sơn ở Bình Định thành ấp An Tây”. Như vậy là về tên gọi, ấp Tây Sơn (gồm cả ấp Tây Sơn Nhất, Tây Sơn Nhì) đều bị đổi thành An Tây. Nhưng vì chữ Tây vẫn làm cho nhà Nguyễn thấy bất ổn nên sau đó, cái tên An Tây tiếp tục bị đổi thành An Sơn. Không rõ, thời điểm ấp An Tây được đổi thành ấp An Sơn là lúc nào, nhưng đến tháng 4-1829 thì cái tên An Sơn đã có. Sau đó, ấp An Sơn lại được chia thành 2 ấp: An Khê (tương đương với ấp Tây Sơn Nhất) và Cửu An (tương đương với ấp Tây Sơn Nhì), thuộc huyện Tuy Viễn (Bình Định). Như vậy, đến khoảng nửa đầu thế kỷ XIX thì địa danh Cửu An mới chính thức ra đời.
Trải qua nhiều đổi thay, địa bàn xã Cửu An ngày nay đã bị thu hẹp cả về đất đai và dân số. Xã Cửu An ngày nay có diện tích 2.652,03 ha, gồm các thôn: An Điền Bắc 1, An Điền Bắc 2, An Điền Nam 1, An Điền Nam 2, Phước Bình và An Bình.
T.S nguyễn thị Kim Vân
