Lời khấn do người chủ lễ được buôn làng cử ra, là nhân vật có uy tín hay một già làng đọc thuộc (có thể đọc suông hay đọc có âm điệu) khi bước vào chính buổi lễ cúng. Đó cũng là lời tấu trình một cách thành kính, chân phương đến các vị thần linh (Yàng) để xin thần chứng giám, chấp thuận cho lời cầu xin mà độ trì, ban điều lành cho thành viên hay cả cộng đồng. Lễ vật được dâng cúng là các con vật hiến tế, thường là gà, heo, trâu, bò… và rượu cần.
 |
Ông Rơ Lan Hieo-phụ tá Vua Lửa thứ 14 (đứng) thực hiện nghi lễ cúng cầu mưa trên núi Chư Tao Yang, xã Ayun Hạ, huyện Phú Thiện. Ảnh: Vũ Chi |
Chúng ta biết rằng, tín ngưỡng đa thần của các dân tộc bản địa Trường Sơn-Tây Nguyên là nét văn hóa đặc thù, tồn tại trong cộng đồng khá lâu đời. Họ quan niệm, các vật vô sinh hay hữu sinh đều có Yàng cư ngụ.
Thế giới thần linh của người Bahnar có 3 lực lượng: Thứ nhất, đứng đầu là các Yàng, như Yàng Keiđei (thần tạo ra thế giới), Yàng Glaih (thần Sấm Sét), Yàng Hri (thần Lúa)…; thứ hai là các kiăk hay atâu (vong hồn); thứ ba là các pa rang (thần Dịch bệnh). Chính vì vậy, một người muốn vào rừng chặt hạ cây về làm nhà thì cũng phải khấn xin thần Cây cho phép và nói rõ lý do đốn cây để làm gì; hay người làng đi săn chim thú, phải khấn xin thần Rừng cho anh được toại nguyện vì phải có cái ăn cho cá nhân và gia đình.
Nhà nhân chủng học Jacques Dournes, người có nhiều công trình nghiên cứu văn hóa, phong tục của các dân tộc Tây Nguyên đã viết về mối quan hệ chặt chẽ giữa con người với súc vật, cây cối và thần linh trong thế giới quan người Jrai: “Cần biết rằng, tất cả những thực thể của thế giới Jrai là người, súc vật, cây cối… và thần linh có mối liên kết chặt chẽ với nhau. Con người không thể làm đứt mối liên kết chặt chẽ này nếu họ muốn sống trong sự hòa hợp, với sự trật tự của muôn vật như là từ khi bắt đầu của vũ trụ… Các mối quan hệ trên được coi như là một sợi dây bền chặt…”.
Vì vậy, tín ngưỡng Yàng của các dân tộc bản địa Tây Nguyên được xem là sợi dây của niềm tin thắt chặt thêm mối quan hệ con người, cộng đồng với môi trường tự nhiên.
Tìm hiểu các lời khấn trong nghi thức của lễ ăn trâu mừng nhà rông mới của người Bahnar hoặc Sê Đăng, tôi được biết: Khi chuẩn bị làm cột gưng (cây cột dùng để buộc trâu), người chủ lễ phải thực hiện nghi thức chọn địa điểm để cắm cột gưng theo kiểu như tung đồng tiền âm dương của người Kinh; sau đó thì đọc lời khấn: “Hỡi thần Sấm Sét! thần Núi, thần Đất, thần Nước! Làng chúng tôi sắp ăn trâu mừng nhà rông mới. Xin thần cho phép chúng tôi chọn vị trí này để đào hố chôn cây gưng. Kính mong các thần đồng ý!...”.
Còn ban đêm, trước khi đốt lửa, người chủ lễ sẽ khấn xin thần Lửa: “Hỡi thần Lửa! Lửa trên rẫy đã tắt. Lửa trong bếp cũng tắt. Hôm nay, làng tôi đốt lửa để mừng nhà rông mới. Xin thần Lửa cho lửa cháy đều, cháy to. Xin cho lửa đừng tắt suốt mùa rẫy, để chúng tôi có lửa nấu ăn; để chúng tôi có lửa sưởi ấm…”.
Ngày hôm sau, trước khi giết con trâu-vật hiến tế, dân làng xoang quanh cột gưng và hát khóc trâu, thể hiện tình thương, lòng biết ơn của cộng đồng làng với con vật gần gũi trong cuộc sống. Lời bài hát với nội dung như một lời cầu xin trâu hãy hiểu và giúp đỡ dân làng, phù hộ cho cả cộng đồng được sức khỏe, làm ăn khá giả: “Này trâu ơi! Hôm nay, mày phải đi, đi về với thần linh. Hãy lên trời để giúp đỡ thần. Cột ăn trâu đã trồng, dây đã tròng cổ mày. Trâu hãy ăn cỏ và cơm rượu (...). Ta thương trâu lắm. Nếu thương dân làng, trâu hãy nói với thần phù hộ cho dân làng sức khỏe, làm ăn tốt, không đau ốm, bệnh tật”.
Còn khi chuẩn bị vào nhà rông mới, người chủ lễ đọc lời khấn Yàng sau cùng: “Hỡi thần Sấm Sét, thần Núi, thần Sông! Xin các thần phù hộ cho dân làng, cho nước chảy đều, mía chuối xanh tươi; trâu bò nhiều như mối, như kiến; con cháu đầy đàn (...). Con người mạnh khỏe không đau ốm. Xin mời các thần xuống vui cùng dân làng, cùng uống rượu cần và ăn gan trâu”.
Có thể thấy, những lời khấn trong nhiều lễ tục khác của người Jrai, Bahnar, Sê Đăng, Ê Đê… như: lễ bắc máng nước, các lễ nghi liên quan đến nông nghiệp, đều có nội dung gần giống nhau và mang giá trị nhân văn sâu sắc, mong muốn đem đến sự bình yên cho con người và cộng đồng, hướng đến cuộc sống ấm no, hạnh phúc. Do vậy, cần khuyến khích việc bảo tồn, duy trì các lễ hội truyền thống của các dân tộc bản địa ở Tây Nguyên trong xu thế hiện đại hóa, đô thị hóa hiện nay.
