1. Gần 70 năm mùa rẫy trôi qua là chừng đó thời gian ông Rơ Châm Luyên (làng O, xã Ia O) gắn bó tiếng cồng, tiếng chiêng của dân tộc mình. Mê đắm thanh âm ấy, ông lưu giữ cẩn thận 4 bộ chiêng quý truyền đời. Chúng được bao bọc, cất giữ cẩn thận trong một góc nhà đầu giường ngủ. Ông Luyên không biết tuổi chúng, chỉ biết vợ chồng ông là đời thứ tư được truyền lại, trong đó có 2 chiếc chiêng Pat vô cùng quý hiếm. Khi ông cầm dùi gõ nhẹ vào chiếc chiêng Pat, âm thanh trầm bổng vang vọng.
Theo ông Luyên, ngày trước, làng có 3 người lớn tuổi đánh chiêng rất giỏi. Thấy ông mê tiếng chiêng nên họ sẵn lòng truyền dạy. Cứ mỗi chiều về, khi mặt trời vừa xuống núi, ông cùng thanh niên trong làng lại say mê học đánh chiêng. Nay không chỉ tự hào vì giữ được vốn quý di sản, ông còn rất vui khi động viên, hướng dẫn con cháu trong nhà đều biết đánh chiêng. “Giờ ông cha mình đã về cõi Atâu hết rồi, mình mong muốn truyền dạy cho con cháu và thế hệ trẻ trong làng để chúng biết gìn giữ cồng chiêng”-ông Luyên bày tỏ.
 |
Xã Ia O là địa phương dẫn đầu huyện Ia Grai về số lượng cồng chiêng đang bảo tồn. Ảnh: Lam Nguyên |
Cũng như ông Luyên, ông Ksor Hơn (làng Mít Jép, xã Ia O) đang lưu giữ 6 bộ chiêng quý. Năm nay đã ngoài 80 tuổi nhưng già Hơn vẫn còn minh mẫn, khỏe mạnh. Lấy chiêng ra khoe, ông nói: “Có cán bộ văn hóa mình mới kể chuyện chiêng và cho xem chiêng, chứ người lạ mình không cho xem đâu”. Không những dành riêng một căn phòng để cất giữ, ông còn cẩn thận “mặc áo” cho chiêng. Trong số này, ông quý nhất chiếc chiêng Pom mà trước kia gia đình phải bán đi 2 con bò, 1 con trâu, 1 kho thóc mới mua được. Còn chiếc chiêng Pat được ông mua với giá 260 triệu đồng, nhiều người tìm đến trả giá cao hơn nhưng ông quyết không bán. “Thời chiến tranh cha mẹ mình còn gìn giữ được, giờ bán chiêng đi thì sau này về với Atâu rồi ăn nói làm sao khi gặp cha mẹ?”-già Hơn bảo. Vậy nên, ông thường xuyên nhắc nhở con cháu phải giữ gìn cồng chiêng. Người còn thì chiêng còn.
Với ý thức bảo tồn mạnh mẽ và đẩy mạnh tuyên truyền của chính quyền và ngành văn hóa, nhiều năm qua, xã Ia O luôn là địa phương dẫn đầu huyện Ia Grai về thành tích bảo tồn cồng chiêng với gần 350 bộ, trong đó, không ít gia đình lưu giữ 5-6 bộ chiêng quý.
2. Bên cạnh cồng chiêng, cộng đồng người Jrai ở Ia Grai còn lưu giữ nghề tạc tượng gỗ dân gian, nổi bật là xã Ia Tô. Hiện 7 làng đồng bào dân tộc thiểu số của xã đều có nghệ nhân tạc tượng. Bà Trương Thị Tình-Phó Chủ tịch UBND xã-thông tin: Thời gian qua, xã thường xuyên tuyên truyền, vận động, khuyến khích các nghệ nhân tạc tượng tham gia các hội thi cấp huyện, tỉnh, qua đó gìn giữ, phát huy giá trị văn hóa của dân tộc mình.
Trong số này, 2 nghệ nhân ở làng De Lung 1 được nhiều người biết đến nhờ đôi tay tài hoa, khéo léo. Đó là nghệ nhân Rơ Mah Blip và Rơ Mah Klụi. Nói về ý nghĩa tượng “Mẹ cõng con” mà cả hai hoàn thiện để chuẩn bị tham gia một hội thi, ông Rơ Mah Blip vừa đục đẽo vừa giải thích: Với người Jrai, người con từ khi sinh ra đã gắn bó với mẹ. Đi đâu mẹ cũng địu con theo, từ xuống suối gùi nước hay lên rừng lấy củi. Vì vậy, 2 nghệ nhân làm bức tượng này để nhớ về người mẹ, nhớ về truyền thống của dân tộc mình. Nghệ nhân Rơ Mah Klụi thì chia sẻ thêm: “Mình học từ ông cố, ông dạy cho mình tạc tượng nên mình mới biết. Mình hy vọng con cháu sẽ học theo, không bỏ nghề này”.
 |
Nghệ nhân tạc tượng Rơ Mah Blip, xã Ia Tô. Ảnh: Phương Duyên |
3. Cũng ra đời từ đôi bàn tay nghệ nhân giỏi đục đẽo là thuyền độc mộc. Đây từng là phương tiện di chuyển phổ biến của đồng bào Jrai sinh sống hai bên bờ dòng sông Pô Cô. Tuy nhiên, do cuộc sống thay đổi, do không có nguyên liệu và thuyền máy dần thay thế, độc mộc dần vắng bóng và mai một. Cả xã Ia O và Ia Khai hiện chỉ còn tổng cộng 11 chiếc độc mộc.
3 năm trở đây, huyện Ia Grai gây được tiếng vang khi tổ chức hội đua thuyền độc mộc trên sông Pô Cô tại làng Dăng, xã Ia O, qua đó không chỉ góp phần bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống lâu đời của đồng bào Jrai mà còn kích cầu du lịch địa phương. Giữa tháng 4-2022, Trung tâm Văn hóa-Thông tin và Thể thao huyện phối hợp với UBND xã Ia O mở lớp truyền dạy đẽo và chèo thuyền độc mộc tại làng Bi. Theo đó, 30 học viên đã được các nghệ nhân truyền dạy tỉ mỉ cách đẽo thuyền, chèo thuyền độc mộc. Đây là hoạt động chính của Dự án “Bảo tồn, phát huy giá trị di sản thuyền độc mộc và không gian văn hóa cồng chiêng của người Jrai ở xã biên giới Ia O, huyện Ia Grai, tỉnh Gia Lai” do Hội đồng Anh tài trợ.
Anh Rahlan Pxenh nhớ lại: “Tôi từng được xem ông chú làm thuyền độc mộc. Hồi đó, mỗi chiếc thuyền phải mất khoảng 2-3 tuần mới làm xong. Tham gia học lớp này, tôi thấy hứng thú và thêm tự hào về văn hóa của dân tộc mình”. Chứng kiến không khí sôi nổi của lớp học, ông Ksor Tuâng-Phó Chủ tịch UBND xã Ia O-khẳng định: Đây là hoạt động thiết thực, qua đó gìn giữ, bảo tồn giá trị văn hóa của thuyền độc mộc trong đời sống của đồng bào Jrai.
Với những nỗ lực đáng quý, văn hóa truyền thống trên địa bàn huyện Ia Grai đang được bảo tồn, gìn giữ với tất cả sự hiểu biết và trân trọng. Đặc biệt, khi bảo tồn văn hóa gắn với phát triển du lịch thì động lực bảo tồn càng mạnh mẽ hơn nữa. Theo UBND huyện, năm 2022, sau khi dịch Covid-19 được khống chế, huyện đã đẩy mạnh quảng bá các địa điểm như: Chiến thắng Chư Nghé, Bến đò A Sanh, thác Mơ, thác Chín Tầng, lòng hồ thủy điện Sê San 4… cùng những sinh hoạt văn hóa độc đáo của đồng bào địa phương. Kết quả, năm qua, huyện đã thu hút trên 20.000 lượt du khách đến tham quan, trải nghiệm. Riêng Hội đua thuyền độc mộc trên sông Pô Cô lần thứ III và Liên hoan văn hóa cồng chiêng tổ chức vào đầu tháng 11-2022 đã thu hút gần 15.000 lượt du khách. Dựa vào di sản văn hóa để phát triển chính là một trong những định hướng phát triển của Ia Grai trong thời gian tới.
