Đây cũng là tư liệu cụ thể minh chứng cho công lao khai canh của dòng họ Nguyễn Cảnh ở Cửu An.
Trong hành trình khảo sát di sản văn tự cổ, chúng tôi đã phát hiện Gia Lai còn 1 địa điểm lưu giữ tư liệu thời Tây Sơn. Đây cũng là nơi cất giấu kho tư liệu lớn nhất tỉnh với gần 500 trang chữ viết Hán Nôm liên quan chủ yếu đến ruộng đất từ thời Vua Cảnh Thịnh đến thời Vua Bảo Đại. Các tư liệu này có ý nghĩa đặc biệt quan trọng trong việc tìm hiểu, nghiên cứu lịch sử, văn hóa người Kinh ở phía Đông Gia Lai qua hơn 2 thế kỷ.
Sở dĩ nói “phát hiện” bởi ngoài việc trước đây kho báu này chưa từng được nhà nghiên cứu nào biết đến, mà ngay cả gia đình đang cất giữ các tư liệu cũng không xác định được niên đại và nội dung của các văn bản. Người cung cấp thông tin cho chúng tôi là bà Lý Thái Lan (SN 1955, thôn An Điền Bắc, xã Cửu An), nhà ở ngay cạnh dinh Bà cho biết: “Đây là giấy tờ ông bà để lại. Sau khi chồng qua đời, tôi cất giữ lâu nay, không rõ chúng có từ khi nào, chỉ biết là lâu lắm rồi. Gia đình không ai đọc được, đến con cái cũng không hề hay nhà mình có những giấy này”.
Theo thống kê và phân loại sơ bộ của chúng tôi, khối tài liệu đồ sộ này gồm khoảng 480 trang viết trên giấy dó, chia theo triều đại thì thuộc 2 nhóm: nhóm tư liệu thời Tây Sơn và nhóm tư liệu thời Nguyễn. Tình trạng tài liệu nhìn chung còn tương đối tốt. Tuy nhiên, cần nhanh chóng có biện pháp kỹ thuật bảo quản phù hợp để kéo dài tuổi thọ của tư liệu, bởi phần nhiều văn bản trong số này do trải qua thời gian lịch sử dài lâu đã bắt đầu bị mục nát.
Trong đó, nhóm tư liệu thời Tây Sơn chỉ có 3 văn bản niên hiệu Cảnh Thịnh thứ 8 (tức năm 1800). Điều đặc biệt là cả 3 văn bản này cùng chung 1 nội dung. Nhóm tư liệu thời Nguyễn gồm 11 đời vua: Gia Long, Minh Mạng, Thiệu Trị, Tự Đức, Kiến Phúc, Hàm Nghi, Đồng Khánh, Thành Thái, Duy Tân, Khải Định, Bảo Đại.
Chiếm số trang tư liệu lớn nhất trong kho tư liệu này là các văn bản thời Tự Đức với khoảng 180 trang, tức hơn 1/3 tổng số trang; tiếp theo là các thời Minh Mạng, Thành Thái, Thiệu Trị, Khải Định. Nhìn vào tỷ lệ này, chúng ta có thể tạm suy luận được rằng chính sách di dân, khai khẩn cũng như quản lý đất đai vùng Tây Sơn thời nhà Nguyễn bắt đầu được thúc đẩy mạnh mẽ từ thời Vua Minh Mạng, Thiệu Trị và đạt đến đỉnh điểm thời Vua Tự Đức, sau đó suy yếu dần theo sự suy tàn của nhà Nguyễn.
Nhóm tư liệu thời Tây Sơn có 3 văn bản chữ viết bằng bút lông mực tàu trên 1 tờ giấy dó gấp đôi, trong đó 1 văn bản khổ và chữ lớn nhất đang mục nát nặng, 1 văn bản đóng chung thành tập với các văn bản thuộc triều đại khác (Hàm Nghi, Tự Đức). Điều đặc biệt là nội dung 3 văn bản này giống hệt nhau, cùng ghi niên hiệu “Cảnh Thịnh bát niên ngũ nguyệt sơ bát nhật” nghĩa là “ngày mùng 8 tháng 5 năm Cảnh Thịnh thứ 8 (1800)”. (“Cảnh Thịnh” trong lịch sử nước ta là niên hiệu thời Vua Nguyễn Quang Toản, con của Vua Quang Trung Nguyễn Huệ). Tuy vậy, xét về kích thước tờ giấy và kiểu chữ viết thì chúng lại là 3 kiểu khác nhau. Như vậy chỉ có 1 văn bản gốc, các văn bản khác là sao chép lại.
Nội dung văn bản này nói về việc người phụ nữ tên là “mụ Thiện” ở Đội 1, Kiến An Vạn Khư, thôn Tây Sơn, thuộc Thời Hòa, huyện Phù Ly, phủ Quy Nhơn có 3 miếng ruộng do ông bà để lại, vì “dụng sự vô tiền” (cần việc mà không có tiền) nên bán cho người thân trong họ là “vợ chồng lão Tầm” với giá 60 đồng. Cuối văn bản này có điểm chỉ của người bán là “mụ Thiện”, chữ ký của người viết tờ khế là tên “Đá” và chữ ký của 2 người làm chứng là “Chỉ huy sứ” tên Lãnh và “Biện Cửu” (Biện lại tên Cửu). Theo ngôn ngữ đương thời văn bản này được gọi là “khế” (tức khế ước, văn tự để làm tin, ngày nay thường gọi là hợp đồng).
Khi lần đầu tiên nhìn thấy tờ giấy có ghi niên hiệu “Cảnh Thịnh”, chúng tôi không khỏi vui mừng. Vì thứ mà mình mong mỏi, tìm kiếm mấy năm cuối cùng cũng xuất hiện. Đối với gia đình bà Lan, các giấy tờ ruộng đất này hiện giờ đã không còn giá trị sử dụng, được xem là kỷ vật của ông bà để lại.
Tuy nhiên, đối với những người làm công tác bảo tàng cũng như những người nghiên cứu về lịch sử, văn hóa địa phương thì đây lại là một kho tàng vô giá, bởi từ đây có thể giải mã ra nhiều điều còn bỏ ngỏ do thiếu hoặc chưa khai thác được thông tin từ các tư liệu Hán Nôm tại thực địa.
Dòng họ Nguyễn Cảnh ở Cửu An là một trường hợp điển hình ở Gia Lai về quá trình di cư tích tụ ruộng đất bằng cách mua bán, khai hoang từ thời Tây Sơn sang thời Nguyễn, từ vùng Tây Sơn Hạ lên Tây Sơn Thượng suốt quãng thời gian hơn 2 thế kỷ. Trong văn cúng của ngôi miếu cổ xưa nhất ở Cửu An là dinh Bà (tức miếu An Điền/An Điền Bắc thuộc Quần thể di tích quốc gia đặc biệt Tây Sơn Thượng đạo), họ Nguyễn Cảnh cũng được dân làng địa phương ghi công là bậc tiền hiền.
Vì vậy, chưa cần biết dòng họ này gốc gác từ đâu, đến Cửu An từ năm nào, chỉ cần dựa vào số giấy tờ đất và văn cúng ở dinh Bà đã đủ khẳng định rằng dòng họ này đã có mặt ở Cửu An từ thời kỳ đầu và có công khai hoang lập làng tại đây từ xa xưa.
Mở rộng khai thác nguồn tài liệu này, chúng ta sẽ biết được một cách cụ thể việc di cư và tích tụ ruộng đất, biến đổi địa danh của người Kinh trong vùng giáp ranh giữa Bình Định và Gia Lai thời Tây Sơn và Nguyễn.
Khi nhìn thấy những dòng chữ này trong khối tư liệu khổng lồ, chúng tôi đã trình bày nguyện vọng với gia đình bà Lan rằng muốn đưa vài tờ văn bản gốc trong số này về Bảo tàng tỉnh để lưu trữ và trưng bày. Mãi 3 năm sau, gia đình bà Lan mới yên tâm quyết định trao số tư liệu quý giá này.
Nhưng điều khiến chúng tôi bất ngờ là gia đình bà Lan đã trao cho chúng tôi toàn bộ khối tài liệu đang giữ với tinh thần hiến tặng vô tư. Hiện Bảo tàng tỉnh đang tiến hành làm thủ tục tiếp nhận hiện vật hiến tặng để ghi nhận tấm lòng của gia đình bà Lan.
Ông Nguyễn Cảnh Do (SN 1940, thôn An Điền Bắc), anh chồng của bà Lan, nguyên phụng tế đình Cửu An chính là người đã chỉ dẫn cho chúng tôi đến gặp bà Lan và xin tiếp cận kho tư liệu quý báu trên. Ông bày tỏ: “Gia đình chúng tôi chỉ mong các anh chị giữ gìn tốt và khai thác được nhiều thông tin có giá trị về vùng đất Cửu An mà dòng họ Nguyễn Cảnh đã nhiều đời góp công góp của khai phá, xây dựng, phát triển”.