Lúa vàng trên đất rẫy
Tháng 12, cây lúa Đá trên rẫy của bà con Jrai ở xã Đất Bằng (huyện Krông Pa) ngả màu vàng ươm, hạt nào cũng to tròn, chắc mẩy. Nhà cách rẫy đến 15 km, đường khó đi nên chị Kpă H’Diuh (buôn Ia Prông) cùng một vài chị em thân thiết đi bộ vào rẫy từ mờ sáng. Ngoài dụng cụ gặt lúa, chị H’Diuh cũng chuẩn bị đầy đủ đồ ăn, nước uống để ở lại rẫy vào buổi trưa.
Rẫy lúa Đá của gia đình chị H’Diuh trải dài trên sườn đồi. Vừa gặt lúa, chị H’Diuh vừa vui vẻ chia sẻ: “Giống lúa Đá có thời gian sinh trưởng dài và hoàn toàn phụ thuộc vào thiên nhiên. Từ khi gieo hạt đến lúc thu hoạch khoảng 6 tháng. Hàng năm, vào cuối tháng 4, mình bắt đầu phát dọn nương rẫy, đến tháng 5 thì chọc lỗ trỉa lúa”.
Trước khi thu hoạch lúa, gia đình chị H’Diuh làm một lễ cúng nhỏ để xin phép Yàng. Lễ vật gồm 1 con gà luộc, rượu cần, than củi, nến, muối. Chị H’Diuh nhờ người lớn tuổi trong buôn đến cúng. Lễ cúng nhằm cầu mong ngày thu hoạch được thuận lợi, bông lúa nhiều hạt. Khi thu hoạch xong, gia đình tổ chức mừng lúa mới để tạ ơn thần linh đã bảo vệ mùa màng tươi tốt. Đây cũng là dịp để họ hàng quây quần, chia sẻ niềm vui.
Ở một sườn đồi khác, gia đình chị Kpă H’An (cùng buôn Ia Prông) cũng đang tất bật thu hoạch lúa, không khí rộn ràng, vui tươi. Chị phấn khởi cho biết: “Gia đình mình có 3 sào lúa rẫy. Năm nay, thời tiết thuận lợi nên 1 sào được 3-4 tạ lúa. Ngoài lúa nước, mình vẫn duy trì lúa Đá vì đây là giống lúa truyền thống của người Jrai”.
Theo chị H’An, lúa Đá có khả năng chịu hạn cao, chống chịu sâu bệnh khá tốt. Hạt gạo to, tròn, có màu trắng; khi nấu lên có mùi thơm đặc trưng, vị béo ngọt hấp dẫn. Đối với đồng bào Jrai, lúa Đá không chỉ là nguồn lương thực được sử dụng trong bữa ăn hàng ngày mà còn là sản vật để tặng người thân và làm nguyên liệu ủ rượu cần.
Những ngày cuối năm cũng là lúc người Bahnar ở vùng đất Hà Bầu (huyện Đak Đoa) bước vào mùa gặt lúa Krol. Krol có nghĩa là tròn. Cách gọi này trở nên thân thuộc bởi nó miêu tả đúng với hình dạng của hạt lúa căng tròn, bóng mẩy.
Dẫn chúng tôi ra thăm rẫy lúa vàng óng, ông Phak (làng Sao Đúp, xã Hà Bầu) nhắc nhớ: “Tôi không biết giống lúa Krol có tự bao giờ. Mấy đời nay, gia đình đều ăn lúa rẫy Krol. Cha tôi từng dặn con cháu phải giữ giống lúa Krol như giữ vật quý Yàng ban”.
Giống lúa Krol được gieo vào thời điểm khô hạn nhất của vùng đất Tây Nguyên (tháng 4, tháng 5). Cây lúa sinh trưởng và phát triển phù hợp với điều kiện thổ nhưỡng, khí hậu vùng đất Hà Bầu và được người dân ở đây canh tác theo cách truyền thống mà không cần sử dụng bất cứ loại phân bón, thuốc bảo vệ thực vật nào. Đến tháng 11, khi nắng tỏa rộng trên mái nhà rông, người dân cắt lúa mang về đổ đầy trong những chiếc gùi lớn. Hương cơm mới với mùi thơm đặc trưng, vị ngọt nhẹ, mềm, dẻo hòa lẫn trong tiếng cồng chiêng rộn rã mừng lúa mới.
Nỗ lực bảo tồn giống lúa cổ
Trải qua bao biến thiên thăng trầm, giống lúa rẫy Krol vẫn được người dân xã Hà Bầu gìn giữ và dần có chỗ đứng trên thị trường. Bà Alm (làng Sao Đúp) kể: Hành trình “hồi sinh” giống lúa cổ Krol cũng lắm gian nan, không phải ai cũng biết đến. Những năm chiến tranh chống Mỹ, rẫy lúa bị giặc tàn phá. Bọn địch về làng càn quét, hủy hoại những rẫy lúa đang kỳ làm đòng.
“Lúa mất, cái bụng của dân làng cũng đói theo. Khi đất nước thống nhất, người dân Hà Bầu tập trung làm kinh tế, gầy dựng lại cuộc sống. Chúng tôi được hướng dẫn trồng lúa nước. Nhưng dân làng vẫn không nguôi nhớ về hương vị lúa cổ Krol và bắt đầu tìm cách trồng lại. Chúng tôi chia nhau từng tốp nhỏ vào rừng để nhặt lại vài bông lúa còn sót nơi bụi cây, mỏm đá. Rồi đến từng góc bếp để lục tìm trong những gùi lúa giống. May mắn thay, chúng tôi cũng tìm được một gùi nhỏ hạt lúa Krol để làm giống”-bà Alm nhớ lại.
Từ số lúa giống ít ỏi tìm được, dân làng cần mẫn nhân giống qua các mùa. Niềm vui vỡ òa khi cây lúa Krol trĩu bông trên nương rẫy. Từ 1 sào, 2 sào đến 1 ha, 10 ha… lúa Krol vươn mình cùng sự phát triển của những ngôi làng Bahnar.
Trò chuyện cùng chúng tôi, ông Bớt-Trưởng thôn Bông-chia sẻ: “Ngoài lúa nước 2 vụ, tôi trồng lúa Krol nhằm mục đích lưu giữ, bảo tồn sản vật quý. Giống lúa này có thân cao và khỏe nên ít bị sâu bệnh. Hiện nay, 4 sào lúa của gia đình cho sản lượng gần 1 tấn/năm. Ngoài cung cấp lương thực cho gia đình, tôi còn dùng gạo Krol để làm quà tặng”.
Phó Chủ tịch UBND xã Dương Thị Kim Quy cho biết: Krol là giống lúa cổ với đặc điểm hạt tròn, gạo có mùi thơm, cơm dẻo, vị ngọt đậm. Sau nhiều năm nỗ lực khôi phục, năm 2020, gạo Krol của xã Hà Bầu đã trở thành sản phẩm OCOP 3 sao.
“Xã Hà Bầu đang duy trì gần 70 ha lúa Krol. Nhờ áp dụng khoa học kỹ thuật vào sản xuất nên năng suất lúa đạt 4 tấn/ha. Thời gian tới, chúng tôi tiếp tục vận động người dân duy trì diện tích lúa Krol hiện có; áp dụng kỹ thuật chăm sóc theo hướng hữu cơ nhằm bảo đảm chất lượng hạt gạo, xây dựng chỉ dẫn địa lý để tiếp tục tạo thương hiệu cho sản phẩm lúa cổ Krol”-Phó Chủ tịch UBND xã Hà Bầu khẳng định.
Xã Đất Bằng cũng đã kịp thời bảo tồn giống lúa quý. Từ năm 2020 đến nay, anh Kpă Séo-Giám đốc Hợp tác xã Nông nghiệp và dịch vụ thanh niên xã Đất Bằng đã xây dựng mô hình bảo tồn lúa Đá của người Jrai.
“Khi triển khai, mình vận động bà con tận dụng những khoảnh đất trống hoặc xen canh trên diện tích cây keo lai để trồng lúa Đá. Thay vì canh tác 1-2 năm rồi chuyển sang trồng ở vùng đất khác, mình hướng dẫn bà con cách bón phân, lắp đặt hệ thống tưới tiết kiệm nước ở những rẫy lúa gần chân đồi. Gia đình mình đã thử nghiệm trồng lúa Đá theo hình thức này với diện tích 5 sào, đạt năng suất 5-6 tạ/sào”-anh Séo cho hay.
Hợp tác xã Nông nghiệp và dịch vụ thanh niên xã Đất Bằng cũng đứng ra thu mua lúa Đá để giới thiệu đến khách hàng trong và ngoài tỉnh. Giá gạo lúa Đá đang ở mức 30-35 ngàn đồng/kg. Mỗi hộ dân trong xã trồng khoảng 2-4 sào lúa Đá.
Anh Séo đang hướng dẫn bà con cách áp dụng khoa học kỹ thuật để nâng cao năng suất, hướng tới mục tiêu xây dựng gạo lúa Đá trở thành sản phẩm OCOP. Anh cũng dự tính mở tour trải nghiệm thu hoạch lúa Đá cho những du khách có nhu cầu nhằm giới thiệu sản phẩm đến với nhiều người hơn; tạo nguồn thu để bà con có động lực giữ gìn, bảo tồn giống lúa truyền thống của dân tộc Jrai.
Ông Phan Minh Xuân-Công chức Địa chính-Nông nghiệp xã Đất Bằng-cho hay: “Hiện người dân trong xã canh tác khoảng 60 ha lúa Đá. Chúng tôi thường xuyên vận động, khuyến khích bà con mở rộng quy mô sản xuất để bảo tồn giống lúa truyền thống và phát triển thành sản phẩm OCOP. Giữ cây lúa Đá cũng là cách để bà con bảo tồn lễ mừng múa mới và phục vụ cho phát triển du lịch của địa phương”.
Sản xuất lúa gạo: Tạo đột phá từ nguồn giống chất lượng cao
