(GLO)- Đến lúc này, giá trị của cây thông đỏ dùng để bào chế nguyên liệu dùng trong sản xuất thuốc chữa trị ung thư thì nhiều người đã rõ. Nhưng cách nay hơn 20 năm, rất nhiều người (trong đó có cả những cán bộ của ngành lâm nghiệp), khi nói chuyện về một giống cây lâm nghiệp có tên là “thông đỏ” chữa trị ung thư, với họ, giống như chuyện… thần thoại.
Và, rất có thể có nhiều người chưa biết hết chuyện đưa mẫu thông đỏ từ Mỹ về Việt Nam rồi sau đó đi tìm giống cây này cùng với việc nghiên cứu nó là một quá trình gian nan đến mức nào.
 |
| Tiến sĩ Lê Thị Xuân và tiến sĩ Hứa Vĩnh Tùng trước vườn ươm thông đỏ ở Đà Lạt. Ảnh: K.D |
Đôi nét về nhà khoa học Lê Thị Xuân
Tiến sĩ Lê Thị Xuân sinh năm 1939 tại Thanh Hóa. Năm 1962, chị tốt nghiệp tại Đại học Tổng hợp Lômônôxốp (Matxcơva) thuộc Liên Xô cũ. Về nước, lúc đầu chị Xuân tham gia giảng dạy tại Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội, sau đó chuyển về Phòng Sinh vật thuộc Viện Khoa học Tự nhiên, phụ trách tổ Sinh học thực nghiệm. Đến năm 1975, chị Xuân là một trong những người tham gia thành lập Viện Sinh vật học thuộc Viện Khoa học Việt Nam.
Tại Viện Sinh vật học, Tiến sĩ Lê Thị Xuân cùng đồng nghiệp đã nhanh chóng thành lập phòng thí nghiệm nuôi cấy mô và tế bào thực vật đầu tiên của Việt Nam dưới sự giúp đỡ của các nhà khoa học thuộc Đại học Yale Hoa Kỳ. Từ đây, chị Lê Thị Xuân mở ra các mối quan hệ với các cơ quan khoa học nước ngoài như quan hệ hợp tác với Trung tâm Nghiên cứu Sinh học Szeged của Hunggary, với Viện Di truyền Thực vật và Nghiên cứu cây trồng Gatersleben của Đức, Đại học Tổng hợp Illinois của Hoa Kỳ…
Trong số rất nhiều các công trình khoa học do Tiến sĩ Lê Thị Xuân trực tiếp thực hiện hoặc chủ trì, một công trình có liên quan đến cây thông đỏ rất đáng chú ý là công trình “Nghiên cứu sản xuất sinh khối cây dược liệu” nằm trong chương trình “Nghiên cứu đa dạng sinh học Việt Nam và Lào” hợp tác với Đại học Tổng hợp Illinois Chicago Hoa Kỳ.
Đến với thông đỏ một cách… tình cờ
Chị Xuân nói: “Tôi rời nước Mỹ vào tháng 11-1990; và từ 1991 đến 1997, năm nào tôi cũng vào Đà Lạt để làm việc từ một đến hai đợt. Bởi trước đó, khi ở Mỹ về, tôi nhận “nhiệm vụ” là phải tìm cho bằng được giống cây thông đỏ hiện đang có ở Việt Nam”.
 |
| Sinh viên Đại học Yersin Đà Lạt với cây thông đỏ trong vườn thực nghiệm của nhà trường. Ảnh: K.D |
Những năm đầu 90 (thế kỷ trước), ở Việt Nam, không có nhiều người biết về cây thông đỏ, càng không có nhiều người biết về giá trị của nó trong bào chế thuốc chữa trị ung thư. “Còn ở Mỹ, trong những năm ấy, thông tin về việc tìm ra “nguồn” chữa được căn bệnh nan y của thế giới-bệnh ung thư-đã bắt đầu “xì” ra bên ngoài từ các nhà khoa học.
Đến năm 1994, tại thị trường dược phẩm ở Mỹ đã xuất hiện một loại thuốc có tác dụng chữa trị bệnh ung thư. Điều đáng nói, thứ thuốc này được bào chế từ taxol-nguyên liệu được chiết xuất từ cây thông đỏ Hymalaya. Và, loài thông đỏ này có mặt tại Việt Nam theo một nguồn tin được công bố từ đầu những năm 30". Nói rõ hơn, trong cuốn “Thực vật chí Đông Dương” xuất bản năm 1931, nhà thực vật học người Pháp tên là M. Hlecomte có công bố thông tin rằng tại vùng rừng thuộc cao nguyên Lâm Viên của Nam Tây Nguyên, người ta đã tìm thấy giống cây thông đỏ Hymalaya ở độ cao trên 1.500 mét so với mực nước biển.
“Đúng vào lúc trên thị trường Mỹ xuất hiện loại dược phẩm chữa trị được bệnh ung thư, tôi được một số đồng nghiệp người Mỹ giao cho mẫu lá thông đỏ cùng những dòng thông tin ngắn ngủi của nhà thực vật học người Pháp M. Hlecomte công bố trên “Thực vật chí Đông Dương” để về Việt Nam “nghiên cứu”. Về tới Hà Nội, tôi nghĩ ngay đến Tiến sĩ Nguyễn Đăng Khôi (lúc đó, ông chuẩn bị vào Lâm Đồng nhận công tác). Anh Khôi vào đến Lâm Đồng đã giao ngay cho một người thường xuyên đi rừng và nguyên là cán bộ của Phân viện Sinh học Đà Lạt (tiền thân của Viện Sinh học Tây Nguyên ngày nay) là anh Đoàn Huy Tràng. Anh Tràng là người có công lao rất lớn trong việc đi tìm cây thông đỏ ở rừng Lâm Đồng theo mẫu lá do tôi mang từ Mỹ về…”.
Cũng chính vì vậy, suốt trong các năm từ 1991 đến 1997, năm nào nhà khoa học Lê Thị Xuân cũng đều có mặt ở Đà Lạt theo “hành trình tìm cây thông đỏ” trên cao nguyên Lâm Viên, trong đó có cả những chuyến lội rừng cùng các nhà khoa học nước ngoài và tất nhiên là cả các nhà khoa học chuyên ngành trong nước.
Lội rừng tìm “thần dược”
Kỹ sư Đoàn Huy Tràng (TP. Đà Lạt) bảo: “Những năm ấy, không có mấy ai biết cây thông đỏ là gì, càng không biết về giá trị của nó. Do vậy, khi nhận nhiệm vụ, tôi cũng thấy lo lo. Tuy nhiên, khi nhớ lại mấy chuyến đi rừng cùng với một số nhà khoa học của Nga (Liên Xô cũ), tôi mang máng rằng mấy vị ấy có nói đến cây thông đỏ có giá trị lớn lắm hiện có ở rừng Lâm Đồng”.
Kỹ sư Đoàn Huy Tràng kể lại: “Hồi ấy, ông Khôi- Viện trưởng, gọi tôi lên và đưa cho một tài liệu photo cùng mẫu lá thông đỏ và bảo tôi đi tìm thứ cây này trong rừng Lâm Đồng ở độ cao 1.500 mét”. Tôi nghĩ, nếu là rừng Lâm Đồng ở độ cao 1.500 mét thì chỉ Đà Lạt và vùng phụ cận của Đà Lạt là Lạc Dương hoặc Đơn Dương. Xác định ngay điều đó nên tôi đã nhờ hai người dân tộc thiểu số địa phương dẫn đường… Nói thật, ngày ấy (những năm đầu 90 thế kỷ trước), ở Lâm Đồng, không mấy người rõ về cây thông đỏ. Bởi vậy, công cuộc tìm kiếm loài cây này chắc chắn là không mấy thuận tiện”.
| Tên khoa học của cây thông đỏ là Taxus wallichiana, thuộc họ Thanh tufngg-Taxaceae. Loài cây này được phân bố trên độ cao từ 1.300 mét đến 1.700 mét trên cao nguyên Lâm Viên. Để có thể tạo ra một liều thuốc trị bệnh ung thư từ vỏ cây thông đỏ, phải cần sử dụng khoảng 6 cây thông đỏ trưởng thành trong tự nhiên. Trong khi đó, thông đỏ là một trong những loài cây chậm lớn nhất trên trái đất. |
Theo lời kể của ông Tràng, sau khi nghiên cứu kỹ mẩu thông tin trong một tạp chí của Pháp và cố hình dung giống cây này từ mẫu lá do Tiến sĩ Lê Thị Xuân mang về từ Mỹ, ông đã “chấm tọa độ” một vài khu vực rừng ở Lâm Đồng cần tìm đến. “Trước lúc đi rừng, tôi đã tìm đến một vài buôn làng người dân tộc thiểu số địa phương với mẫu vật trên tay để hỏi bà con rằng họ có biết về cây này ở trong rừng không. Có không ít cái lắc đầu. Và rồi, cuối cùng, rất may là tại huyện Đơn Dương, tôi nhận được một cái gật đầu của một người đàn ông chuyên đi rừng. Và thế là tôi nhờ một vài người trong buôn dẫn đường…”-ông Tràng nhớ lại. Sau nhiều ngày băng rừng, ngủ rừng với không ít cực nhọc, cuối cùng, nhóm của ông Tràng đã tìm thấy một cây thân mộc có lá giống như mẫu lá do Tiến sĩ Xuân mang về. Mẫu lá được gửi sang Mỹ. Thông tin phản hồi từ các nhà khoa học Mỹ: Đúng là cây thông đỏ! “Chúng tôi mừng đến rơi nước mắt!”- ông Tràng nói.
Về sau, các nhà khoa học người Mỹ tiếp tục nhờ ông Tràng lấy thêm cho 10 mẫu vật thông đỏ ở rừng Lâm Đồng (sự nhờ cậy này thông qua Tiến sĩ Lê Thị Xuân ở Hà Nội như chúng tôi đã đề cập). Ông Tràng kể tiếp: “Lại thêm một chuyến lội rừng. Nhưng lần này thì có phần dễ dàng hơn. Vào rừng, tôi lấy mẫu 10 cây thông đỏ cho vào bịch ni lông cùng những thông tin cần thiết rồi gửi ra Hà Nội cho Tiến sĩ Xuân để Tiến sĩ Xuân gửi sang Mỹ.
Và cũng như lần trước, kết quả thông tin phản hồi từ các nhà khoa học người Mỹ là 8 trong 10 mẫu thông đỏ ở Lâm Đồng chiết tách được taxol để làm nguyên liệu trong bào chế thuốc chữa trị bệnh ung thư”. Ngừng một chút, rồi ông Tràng tiếp tục câu chuyện với tâm trạng buồn vui lẫn lộn: “Trong 10 mẫu thông đỏ do tôi hái về rồi chuyển sang bên Mỹ thì có một mẫu chiết tách được “chất” 10-deacetyl baceatin III chuyển hóa taxol cao nhất thế giới. Thông tin này được các nhà khoa học Mỹ cung cấp và đề nghị Việt Nam nên giữ cho bằng được cá thể thông đỏ ấy. Nhưng rất tiếc, chỉ vài năm sau, khi tôi trở lại vùng rừng đã lấy mẫu thông đỏ ấy, cá thể thông đỏ kia đã bị đốn đến tận gốc!”.
Lúc này, việc nhân giống cây thông đỏ đã trở nên khá dễ dàng. Tuy nhiên, theo các nhà khoa học chuyên ngành, giống cây thông đỏ có “chất” 10-deacetyl baceatin III chuyển hóa taxol cao nhất thế giới” ấy đã không còn!
Khắc Dũng
