(GLO)- Cách đây hơn 10 năm, tôi được GS. Nguyễn Tấn Đắc hướng dẫn thực hiện một bài tập lớn. Trước đó, khi đọc hồ sơ cá nhân của học trò xong, ông điện thoại cho tôi: “Tôi già rồi, chuyên môn sâu về lĩnh vực này lại mỏng. Nhưng anh là người Gia Lai nên tôi đồng ý”.
Làm việc dưới sự chỉ dẫn của GS. Nguyễn Tấn Đắc nhiều năm liền, tôi nhớ mãi những chuyện ông kể: Tập kết ra Bắc sau năm 1954, ông được cử đi đào tạo về nghiên cứu văn học. Rời Bắc Kinh (Trung Quốc) năm 1961, ông về làm việc tại Viện Văn học.
Năm 1973, khi thành lập Viện Đông Nam Á, ông được tăng cường sang làm công tác quản lý. Thời gian đó, ông biết đến Tây Nguyên chủ yếu qua chuyện kể từ một số người từng điền dã nơi này trở ra Hà Nội. Mãi cho đến đầu năm 1985, ông mới có dịp đến Gia Lai-Kon Tum nhân một liên hoan cồng chiêng được tổ chức tại Pleiku.
| Giáo sư Nguyễn Tấn Đắc và bà Kpă Hnhit-vợ ông Siu Luynh ở Plei Ơi (xã Ayun Hạ, huyện Phú Thiện). Ảnh: Nguyễn Quang Tuệ |
Mấy tháng sau, một đêm, ông đang ngồi làm việc trong căn phòng tập thể thì có tiếng gõ cửa. Mở cửa, ông ngạc nhiên nhưng nhận ra ngay người bạn mới quen khi vào Gia Lai-Kon Tum lần đầu: ông Trịnh Kim Sung-Giám đốc Sở Văn hóa-Thông tin. Ông Sung ra Hà Nội kỳ này với nhiệm vụ mời GS. Nguyễn Tấn Đắc vào viết giúp cho ngành, cũng là giúp cho Tỉnh ủy, UBND tỉnh một bản chiến lược văn hóa.
Nhiều năm sau, từ nội dung cơ bản của “chiến lược văn hóa” dành cho Gia Lai-Kon Tum, GS. Nguyễn Tấn Đắc đã mở rộng đề tài, bổ sung tư liệu và xuất bản thành sách “Văn hóa xã hội và con người Tây Nguyên” (Nhà xuất bản Khoa học xã hội, 2005). Cùng với tác phẩm “Truyện kể dân gian: Đọc bằng type và motif” (Nhà xuất bản Khoa học xã hội, 2001), đây là công trình giúp ông được tặng Giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật năm 2012.
Như nhiều nhà nghiên cứu khác, GS. Nguyễn Tấn Đắc bị hiện tượng Vua Lửa hấp dẫn ngay từ khi chưa đặt chân lên Tây Nguyên. Đến Gia Lai-Kon Tum thuở còn vô vàn khó khăn ấy, ông dành nhiều thời gian tìm hiểu về vị vua không ngai này.
Âm thầm làm việc, qua lại khu vực cư trú của các Vua Lửa nhiều năm liền nhưng ông không công bố thông tin liên quan đến kết quả nghiên cứu. Cuối năm 2012, ông xuất bản cuốn sách “Tôi gặp các Ơi”. Trong công trình dày gần 400 trang này, tác giả khẳng định: Trước nay, việc nhiều người gọi các Pơtao Apuih là Vua Lửa là một sự nhầm lẫn. Theo GS. Nguyễn Tấn Đắc, trên thực tế, người Jrai chỉ gọi họ là “Ơi” tức là “ông” mà thôi.
Cuốn “Tôi gặp các Ơi” của GS. Nguyễn Tấn Đắc gồm 6 phần. Trong đó, đáng kể nhất là những ghi chép, phỏng vấn điền dã kèm theo hình ảnh của tác giả khi gặp các Ơi và những người khác. Ghi chép đầu tiên của ông về các Ơi diễn ra ngày 19-7-1988 và ghi chép sau cùng vào ngày 15-12-1990, không kể thông tin từ những cuộc thăm viếng sau đó. Đây là những ghi chép rất chi tiết về mọi vấn đề của hiện tượng tín ngưỡng độc đáo này. Cho rằng mình chưa đủ sức giải mã, GS. Nguyễn Tấn Đắc cho biết, ông đã ghi chép tất cả những gì có thể, kể cả các việc mà nhiều người khi đó cho là hoang đường.
Đầu năm 2013, tôi cùng GS. Nguyễn Tấn Đắc trở lại vùng đất của các Ơi để tặng sách cho các nhân chứng. Trừ những người đã mất, tất cả bà con dân làng đều nhớ ông. Suốt những ngày ở Ayun Pa và Chư Sê, ông đã khóc rất nhiều và những người Jrai thân thiết gặp ông cũng không cầm được nước mắt.
Đó là chuyến đi về miền đất đầy kỷ niệm của một nhà nghiên cứu hiền lành, dễ cảm động nhưng cũng vô cùng mạnh mẽ và quyết đoán trong khoa học. Chuyến đi ấy cũng giúp tôi hiểu thêm một khía cạnh khác trong tâm hồn người thầy của mình. Đó là sự thật thà, trong sáng của một vị giáo sư suốt đời chăm chú vào khoa học thuần túy.
Hôm đó, khi chúng tôi chuẩn bị đi tặng sách thì một nhóm làm phim tài liệu từ TP. Hồ Chí Minh cũng ngẫu nhiên đến Pleiku và đề nghị được theo cùng. Thế là bỗng nhiên, GS. Nguyễn Tấn Đắc và tôi thành nhân vật trong loạt phim chưa hề có kịch bản này.
Lúc chia tay, nhóm làm phim cảm ơn và vị đạo diễn nhỏ nhẹ nói lời cuối cùng: “Xin được gửi tặng GS. Nguyễn Tấn Đắc một chút tiền, cụ thể là 2 triệu đồng”. Nghe xong câu này, GS. Nguyễn Tấn Đắc tưởng đoàn phim đòi tiền công nên quay sang tôi thì thầm: “Gay rồi anh Tuệ ạ. Tôi tưởng họ quay miễn phí cho mình chứ. Nói thật là trong bóp tôi không đủ tiền”.
Giáo sư Nguyễn Xuân Kính-nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu văn hóa dân gian đánh giá rất cao và xem GS. Nguyễn Tấn Đắc là nhà nghiên cứu mẫu mực, một chuyên gia hàng đầu về văn hóa dân gian Việt Nam. Với nhiều người ở Gia Lai, chỉ cần qua “Văn hóa xã hội và con người Tây Nguyên” và “Tôi gặp các Ơi” đã có thể nhận ra tinh thần làm việc nghiêm túc, đầy trách nhiệm của GS. Nguyễn Tấn Đắc đối với mảnh đất, con người mà ông nặng lòng yêu quý.
Khi tôi viết những dòng này, GS. Nguyễn Tấn Đắc đã đi xa. Ông vừa rời cõi tạm vào ngày 29 Tết Tân Sửu ở tuổi 90.
NGUYỄN QUANG TUỆ