(GLO)- “Mưa chiều thứ bảy tôi về muộn/Cây khế đồi cao trổ hết bông”
(Thi sĩ, triết nhân Phạm Công Thiện)
Căn nhà chơ vơ trên sườn đồi. Tín hiệu kiến trúc duy nhất. Mây, nắng hoang hoải lướt qua nó. Nó đang rất buồn? Đời có gì buồn bằng một mình ở trên núi. “Căn nhà” mà, nó cũng là thực thể sống và nó cũng có tâm hồn. Nó sống trong gió lộng. Tôi bước chầm chậm lên đồi, theo lối mòn mà hẳn chủ nhân của nó tạo ra đã nhiều mùa. Cỏ cây bao quanh khiến nó như căn nhà hoang. Ai đó đã cất nó lên, rồi vứt bỏ đi? Tôi đi vòng quanh căn nhà, chỉ một ít cây gỗ làm khung, trụ, còn lại chủ yếu lồ ô. Có trụ kê trên đá, có trụ chôn vào đất. Nét tỉ mẩn trong bố trí hệ thống trụ, sườn, sắp xếp ván, những lớp vách bằng lồ ô đập dập và cả sự chăm chút cửa sổ rất đẹp, có ý tứ, đã trả lời tôi rằng nó không phải căn nhà tạm bợ, cất tạm, ở tạm, rồi để vứt vội. Vòng quanh chu vi bên ngoài căn nhà, à mà gọi là chòi cũng đúng, dưới mặt đất, là một vạch cạo trũng xuống bao quanh, hẳn nhằm cho nước khi có mưa thoát nhanh rồi. Đúng nghĩa căn nhà thảo mộc. Tôi vạch tí chút ở vách lồ ồ để nhìn vào bên trong. Những thùng, bao chứa đồ căng tròn cột chặt đang chất bên trong, xếp thật ngăn nắp, lớp lang. Ánh nắng cũng le lói rọi vào, lăn tăn trong đó. Hình như chủ nhân cũng cố ý tạo những khe hở như thế. Tựa vào lưng núi, tránh hướng mưa tạt, đón nắng, lộng gió, thoáng đãng như thế này thì ẩm thấp nào xâm hại được. Một thứ khoa học xây dựng dân gian, trao truyền và lĩnh hội rất tự nhiên, nhẹ tênh, thấu hiểu địa phong thổ, địa thời tiết, địa xã hội-tinh tế thiệt. Nó đang bảo vệ của cải cho chủ. Đúng là nó đang sống và không hề vô chủ. Tôi lùi ra xa, chỗ gần gốc cây được cưa phần còn lại như để tạo chiếc ghế ngồi nghỉ, đốt điếu thuốc hút, nhả khói và nhìn ngắm nó.
| |
| Nhà trên cao nguyên. Ảnh: Võ Hoài Duy |
Nó cách những làng người mười lăm cây số. Những làng người này là người bản địa Xê Đăng. Họ bảo nhiều khi những căn nhà kiểu kia còn xa hơn nữa, hai chục, ba chục cây số. Và đó là nhà kho chứa lương thực của họ. Nương rẫy ở đâu nhà kho ở đó, mà rẫy nương bao giờ cũng xa làng, tách biệt với làng. Mỗi mùa, khi thu hoạch xong, cất lên một cái nhà kho ngay tại rẫy, để chứa nông sản luôn ở đấy. Bỏ luôn thành quả sau một mùa vất vả làm ra cho rừng núi mà không sợ người khác lấy trộm. Cứ để vậy, khi cần thì lên chở về xay giã ăn dần, ăn tới đâu lên chở tới đó. Của cải để giữa trời. Họ bảo không ai lấy đâu, vì ai lại đi lấy công sức của người khác và người Xê Đăng không thích trộm cắp, ghét người trộm cắp. Không ai muốn mình thành người xấu, bị người khác coi khinh và bị cộng đồng mang ra giữa làng bêu tên. Chắc nhờ sống trong vòng ôm của thiên nhiên, rừng núi mênh mông, nắng gió tưng bừng, nên lòng con người ta mới rộng, niềm tin mới dồi dào, tuyệt đối đến vậy.
*
* *
Rồi đi nhiều, khắp miền Thượng Tây Nguyên, qua nhiều núi sông, quê xứ bon, buôn, plei của người Giẻ Triêng, Rơ Mâm, Brâu, Bahnar, Jrai, Ê Đê, Mnông, Stiêng, Kho, Mạ, Chu Ru… cũng nhận ra những dấu chỉ kiến trúc phổ biến đó. Càng ở vùng sâu, vùng xa, càng thấy nhiều những nhà kho trên núi, cạnh suối, cạnh sông, ven đồi, dưới thung sâu. Có khi là những căn nhà lẻ loi, có khi là hàng chục căn nhà như thế rải khắp một vùng rẫy nương-nhiều gia đình cùng có rẫy canh tác trên một vùng núi, địa bàn. Cứ thấy nó là tin yêu cuộc sống lắm. Sao mà trần gian này đẹp thế không biết. Con người sống bằng tự trọng, bằng niềm tin, tin vững chắc ở con người, tự mình điều chỉnh mình mà chưa cần đến tổ chức, chính quyền, hay pháp luật. Những căn nhà hồn nhiên, vô tư. Cái bên trong của con người đã chan hòa với cái bên ngoài, trời đất. Thông điệp của đời sống thái hòa. Không còn là nhà kho hay kiến trúc nữa, đây rõ là một thứ tín hiệu văn hóa rồi, văn hóa người sơn nguyên, “đặc sản” văn hóa, vật thể và phi vật thể. Ước gì mình cũng sống bằng tâm thế đó nhỉ. Hay là, nếu lọt vào không gian sống đó, tôi sẽ khởi lên lòng tham (?!). Dễ lắm chứ. Nhưng khi tôi khởi lên lòng tham là tôi đang làm rạn vỡ vẻ đẹp ngọc ngà kia, thậm chí bóp chết nó ngay.
Điều bình dị đó coi vậy mà đã quá hai mươi năm rồi. Bây giờ cũng đi qua sông núi như vậy nhưng những căn nhà đó thưa dần, vắng dần, có chỗ biệt tăm. Hỏi nguyên do thì bà con sơn cước bảo có người vào lấy cắp, chở sạch nông sản và có khi còn đốt, hoặc dỡ nguyên cả cái nhà kho đi luôn.
Giờ thì họ phải tìm cách giữ mồ hôi mình làm ra. Là chở thẳng về nhà, những nông sản thu hoạch được trên rẫy đó, bất kể nó ở xa nhà hay gần nhà. Sự tiến hóa của con người là quá trình phát triển của lòng tham ư, hỡi nhân loại?! Sự tiến hóa của con người là khi người với người sống với nhau bằng dòm ngó, so kè, đấu trí, phòng thủ, tấn công ư, hỡi nhân loại? Tính thiện lành, nhân bản, có còn là gốc và mục tiêu của con người?! Hay giờ loài người vì mất hết “nền người” rồi, vong bản, nên hay kêu gọi nhau hãy “nhân bản”, “thiện”, “lành”, “thật thà”, “vô tư”, “chân chính”. Vàng son trên mặt đất phai lạt. Không lẽ những hình ảnh mà rất nhiều người từng thấy như thế ở Tây Nguyên trở thành kỷ niệm của một thuở sao. Nó trở thành một thứ ký ức kiến trúc, di sản tinh thần của con người.
*
* *
Giờ cứ mỗi mùa thu hái cà phê, thấy rẫy cà phê nào, chỗ phơi cà phê nào cũng giăng lều bạt để canh giữ đêm lẫn ngày vì nạn trộm cắp. Dân rẫy vất vả mà Công an cũng vất vả.
Lại khi đi qua phố phường, từ đồng bằng đến cao nguyên, cứ nhìn cảnh người ở phố nhà cửa khóa năm bảy khóa, xây tường cao ngút lồng nhà mình lại, hàng rào thì lởm chởm mảnh chai, kẽm gai mà không hiểu loài người đang đi lên hay đi xuống, con người nơi nào tiến hóa “tính người” hơn, khái niệm văn minh là thế nào đây và chất lượng không gian sống nên hiểu thế nào.
Có vị vua trong lịch sử nước tôi từng chỉ ra rằng chỉ dấu cho một xã hội thái bình là xã hội “Nhà (ở) không rào, cửa không khóa”. Nước tôi từng có những thời đoạn lịch sử như thế, và Tây Nguyên này cũng từng hơn cả thế, như ngôn ngữ kiến trúc của những nhà kho trên núi kia.
Nhà kho trên núi ơi, sao ta nhớ về mi quay quắt thế này. Tây Nguyên giờ rừng còn được mấy mảnh đâu. Cái nhà kho đó tựa vào chân lý nào của tự nhiên đây, để tồn tại, để sống tiếp, để thách thức lòng tham ở con người và phe phẩy cùng gió mây. Bà con sơn nguyên ơi, có ai còn thương tôi thì cất cho tôi một nhà kho như thế để tôi gom góp lưu cất những vẻ đẹp cây cỏ buồn sang, thật thà thảo mộc và tâm hồn người mênh mông…
Bút ký: Nguyễn Hàng Tình