(GLO)- Plei là làng, Ơi là tên riêng, Plei Ơi là làng Ơi.
Nó là cái gì mà lại được nhắc đến một cách trang trọng thế?
Xin thưa, đây là làng đã từng có một ông vua “trị vì”, ông vua này nói ra thì ai cũng biết, dẫu có thể nói cái tên làng thì có người biết người không. Đó là Vua Lửa.
Ở Gia Lai, theo truyền thuyết từng có các ông vua sau đây “trị vì”: Vua Gió, Vua Nước và Vua Lửa. Hai ông trước chỉ còn trong truyền thuyết, ông sau từng hiện diện, có tên tuổi thân xác đàng hoàng và giờ cái làng ấy vẫn còn ở ngay đầu huyện Phú Thiện. Dịp Festival Văn hóa Cồng chiêng Tây Nguyên 2018, nếu có dịp, mời bạn mở rộng phạm vi du lịch, chạy xuống Plei Ơi để biết thêm một địa danh kỳ thú.
| Khu di tích lịch sử-văn hóa Plei Ơi. Ảnh: Đ.T |
Từ trung tâm TP. Pleiku, xuôi về hướng Đông Nam 60 cây số, vượt qua đèo Chư Sê, ta sẽ đến một vùng đất cực đẹp, một đồng bằng giữa cao nguyên hùng vĩ. Sau khi công trình thủy lợi Ayun hạ hoàn thành, nơi đây đã trở thành một đồng bằng thứ thiệt với 13.500 ha ruộng lúa nước. Lọt thỏm giữa mênh mông ruộng lúa ấy là ngọn núi Chư Tao Yang, không cao lắm (209,5 m) nhưng lại chứa trong lòng một huyền thoại, một sự kiện văn hóa tín ngưỡng: Cây gươm thần của Pơtao Apui (Vua Lửa). Thanh gươm được cất rất kỹ trong hang, phần lớn là... chưa ai được thấy, kể cả một số người có trách nhiệm của tỉnh Gia Lai và huyện Ayun Pa cũ (bây giờ thuộc Phú Thiện). Phải qua 2 ngách hang thì mới đến nơi cất gươm. Cửa hang chỉ rộng chừng 70 cm. Lách qua cửa hang này, sẽ gặp một nhánh hang nữa. Và đây chính là nơi mà chiếc gươm đang ẩn mình, mà người duy nhất có thể vào sau khi đã làm lễ cúng là Pơtao Apui Siu Luynh. Nhưng ông đã qua đời năm 1999. Bên cạnh núi Chư Tao Yang là Plei Ơi (xã Chư A Thai, huyện Phú Thiện), quê hương của các Pơtao Apui.
Chúng ta đều biết, thực ra xã hội Tây Nguyên chưa từng có nhà nước. Một số nhà nghiên cứu cho rằng, đến giữa thế kỷ XX thì Tây Nguyên vẫn còn đang ở giai đoạn mạt kỳ mẫu hệ. Cái gọi là chính quyền mới chỉ xuất hiện vai trò của già làng, một vài nơi có tù trưởng như ông Chut Cheo Reo, người lãnh đạo nhân dân Jrai Ayun Pa chống Pháp... Cho nên từ “Pơtao” như lâu nay ta hay dịch là “vua” thực ra là không chính xác. Ở đây, pơtao để chỉ mối liên hệ giữa người Jrai với các thế lực vô hình như thần linh hoặc vũ trụ. Các Pơtao cũng đồng thời giữ mối liên hệ giữa huyền thoại và lịch sử. Như thế có thể hiểu, Pơtao là những người không thực quyền, họ chỉ có vai trò cầu nối giữa cộng đồng với các đấng siêu nhiên, cụ thể ở đây là với việc cầu mưa...
Trong hệ thống các “vua” mang yếu tố thần quyền ở Tây Nguyên thì Vua Lửa là người có vai trò lớn trong đời sống tinh thần các tộc người Tây Nguyên, đặc biệt là người Jrai. Ông “vua” này đã từng nhận sắc phong của triều Nguyễn trong những nỗ lực cố gắng của các vua Nguyễn muốn thâu tóm vùng đất cao nguyên rộng lớn này. Siu Luynh là đời Pơtao thứ 14 trong hệ thống các Pơtao đã tồn tại ở Tây Nguyên. Gọi là “vua” nhưng thực chất Siu Luynh không khác gì người bình thường, cũng đi làm rẫy kiếm ăn, lấy vợ sinh con... Ông chỉ thực sự có quyền khi mà hạn hán thì ông cúng cho... mưa? Và mưa nhiều quá thì ông lại cúng cho... hết mưa để khỏi úng? Cái thanh gươm của “vua” nghe đồn là gươm thần được tôi bằng máu người mới nguội. Đây là một thanh gươm có thật nhưng chưa ai được thấy bao giờ. Theo suy đoán của người viết thì nó chỉ có ý nghĩa tượng trưng cho thần quyền, nếu còn thì ít nhất nó cũng đã gỉ sét hết.
Làng Vua Lửa ở đã được Bộ Văn hóa-Thông tin (nay là Bộ Văn hóa-Thể thao và Du lịch) công nhận là Di tích Lịch sử Văn hóa cấp quốc gia từ năm 1993. Khi Vua Lửa mất, cả làng Ơi và các vùng phụ cận đều đi đưa. Nghi lễ đám ma của ông cũng khác người thường một chút: Không đặt thi hài trên sàn nhà mà đặt dưới đất theo hướng Đông Tây, xác được quàn trong một cây gỗ to khoét rỗng. Nhà mồ hiện đại lợp ngói và trang trí đẹp nhưng không có tượng mồ như phong tục của người Tây Nguyên, vì người dân quan niệm tuy ông chết nhưng hồn ông vẫn còn ở với dân làng giúp những người kế vị(?).
Chúng tôi vừa trở lại Plei Ơi, ngôi làng cũ bây giờ về cơ bản đã khác hoàn toàn. Ngày xưa, đây là một làng Jrai đặc trưng với những ngôi nhà sàn liền kề, quây quần rất đẹp quanh ngọn núi Chư Tao Yang. Nhà Vua Lửa vững chãi ở ngay đầu làng. Cầu thang lên nhà nhẵn bóng dấu tay người. Trong nhà chứa nhiều đồ quý như: trống, chiêng, ché cổ... Bây giờ, nhà xây nhiều hơn nhà sàn, đường làng thẳng tắp, dây điện, cột ăng ten ngất nghểu... Ngôi nhà sàn của “vua” để không, cũ nát xiêu vẹo. Bà vợ ông Siu Luynh giờ ở một ngôi nhà xây nền xi măng cách đấy khoảng 50 m cùng với con cháu. Cái trống da voi trắng để sau lưng cái... ti vi. Bộ chiêng cổ xếp dưới gầm giường, bụi và mạng nhện giăng đầy. Nhìn cảnh vật, trong lòng chúng tôi chợt dâng lên những tiếc nuối...
Văn Công Hùng