Mưa ầm ào xối xả từ sáng tới tối. Những con sông tràn bờ ngập mấp mé nóc nhà dân. Những vạt đồi no nước đổ ập chôn vùi nhà cửa, con người. Tại sao? Có biện pháp gì để giảm thiểu thiệt hại?
 |
| Tìm kiếm người mất tích sau trận lở đất kinh hoàng tại làng Pettimudy tối 6-8-2020 - Ảnh: AFP |
P.Mayilswami và em trai Ganeshan là thành viên Ủy ban Phát triển sinh thái của bang Kerala (Ấn Độ). Hai anh em chỉ mới học xong bậc tiểu học nhưng được nhiều người biết đến vì đã đóng góp công sức bảo vệ môi trường sống và quản lý du lịch của vườn quốc gia Eravikulam ở huyện Idukki.
Tháng 6-2020, họ rất vui với công việc bảo tồn loài dê núi sừng ngắn Nilgiri Tahr có nguy cơ tuyệt chủng. Mùa sinh sản vừa kết thúc, dê sinh được 155 con trong khi năm ngoái chỉ được 81 con, nâng tổng số bầy dê núi quý hiếm lên 726 con. Do mùa sinh sản năm nay kết thúc trong đại dịch COVID-19, hai anh em bèn đề nghị với người phụ trách sẽ tổ chức bữa tiệc ăn mừng sau đại dịch.
| “Số ngày mưa giảm, lượng mưa không đổi, nghĩa là chúng ta sẽ có những trận mưa dữ dội hơn. TS địa lý SARUN SAVITH |
Chế độ mưa đã thay đổi
22h45 ngày 6-8-2020, một trận lở đất kinh hoàng xảy ra tại làng Pettimudy dưới chân đồi Anamalai đã chôn vùi hai anh em Mayilswami và Ganeshan cùng gia đình dưới bùn đất. Một vạt đồi đổ ập xuống khu nhà ở các công nhân trồng chè san bằng các căn nhà lợp tôn. 70 người chết. 40 căn nhà bị phá hủy. Chỉ 12 người của hai gia đình may mắn sống sót.
Mưa liên miên suốt sáu ngày đã làm đất trên đồi Anamalai bị bão hòa, nơi có nhiều đồn điền trồng chè và cà phê. Nước mưa ngấm xuống lòng đất trong cao điểm mùa mưa đã làm giảm độ kết dính giữa bùn và đá. Khi đất no nước bắt đầu rơi xuống cùng với đá, lở đất xảy ra.
Suốt tuần trước đó, mưa lớn gần như cô lập khu nhà công nhân. Do mất điện bốn ngày nên điện thoại di động không còn pin. Những người sống ở khu nhà gần đó chỉ thức dậy khi nghe âm thanh lở đất nhưng họ không thể làm gì vì trời tối như mực. Do trường học đóng cửa để giãn cách xã hội, 18 em học sinh không ở trong ký túc xá mà trở về nhà. Tất cả đều bị chôn vùi trong vụ lở đất.
Trước đó từ trận lụt năm 2018, ngoài công tác di dời người dân ra khỏi các vùng nguy hiểm và tổ chức tái định cư cho dân, chính quyền bang Kerala bắt đầu lập bản đồ nguy cơ sạt lở đất ở cấp độ của bang. Theo bản đồ của Cơ quan Quản lý thảm họa bang Kerala, hơn 30% diện tích huyện Idukki có nguy cơ xảy ra lở đất. Đặc biệt tình hình lở đất rất nguy cấp ở thành phố Munnar và các khu vực xung quanh.
Bang Kerala đối mặt với thời tiết khắc nghiệt hơn trong vài năm nay. Sau đợt hạn hán lớn năm 2015 đến bão Okhi năm 2017 rồi lũ lớn và lở đất trong hai năm 2018 và 2019. Thời tiết cực đoan khó lường như mưa lớn với cường độ cao xuất phát từ nguyên nhân biến đổi khí hậu. Ví dụ bang Kerala nhận được lượng mưa nhiều hơn 164% so với bình thường từ ngày 1 đến 19-8-2018 dẫn đến lũ lụt nghiêm trọng và lở đất làm 498 người thiệt mạng. Gần 341 điểm lở đất được ghi nhận ở 10 huyện, riêng huyện Idukki có 143 vụ lở đất.
Tiến sĩ địa lý Sarun Savith ở Đại học Sree Sankaracharya Sanskrit (bang Kerala) nhận xét: "Chất lượng đất kém do chia cắt rừng và độc canh đã góp phần gây ra thảm họa nhưng nguyên nhân chính là mưa. Mô hình gió mùa ở Kerala đã thay đổi mạnh trong 10 năm qua. Số ngày mưa giảm, lượng mưa vẫn không đổi, nghĩa là chúng ta sẽ có những trận mưa dữ dội hơn.
Trước đây khu vực này nhận lượng mưa lớn nhất vào tháng 6 và tháng 8 sẽ là tháng khô hạn. Thế nhưng hiện tại chúng ta đang nhận lượng mưa lớn nhất vào tháng 8 trong khi mặt đất đã no nước, do đó có nhiều khả năng xảy ra lở đất hơn".
Chuyên gia Gopakumar Cholayil ở Học viện Giáo dục biến đổi khí hậu và nghiên cứu thuộc Đại học Nông nghiệp Kerala giải thích chế độ mưa ở bang Kerala đã thay đổi đáng kể trong hai năm qua. Lượng mưa tối thiểu xảy ra vào tháng 6 và tháng 7, sau đó lượng mưa dữ dội trong tháng 8 và tháng 9 với cường độ mưa cũng tăng lên.
 |
| Ngoài nguyên nhân tự nhiên, sạt lở đất có thể xảy ra do con người - Ảnh: indianexpress.com |
Bàn tay can thiệp của con người
Sạt lở đất là chuyển động lớn của đá, mảnh vụn và đất được kích hoạt bởi các nguyên nhân tự nhiên như động đất hoặc mưa lớn. Tuy nhiên, tiến sĩ T.V.Sajeev ở Viện Nghiên cứu rừng bang Kerala nhận xét các nguyên nhân do con người như khai thác đá, san đồi để xây dựng nhà cửa, xây dựng đường lớn trên núi, khai thác mỏ, xây đập thủy điện cùng lối canh tác độc canh là các yếu tố góp phần gây ra sạt lở đất vì hủy hoại sườn đồi, tác động đến hệ thống thoát nước tự nhiên bằng cách lấy đi đất đá và thực vật làm đất trở nên tơi xốp hơn khiến đồi núi dễ bị sạt lở hơn.
Nhà địa chất thủy văn V.R.Haridas nhận xét mùa mưa năm nay có cường độ mạnh hơn kèm gió mạnh nên các sườn đồi ở làng Pettimudy đã bão hòa nước. Ông giải thích: "Mưa kéo dài có nguy cơ gây ra chuyển động ngang và làm tăng khả năng trượt của phần đất quá tải".
Tại Ấn Độ, 420.000km2 tương đương 12,6% diện tích nằm trong đối tượng dễ bị sạt lở. Các nhà nghiên cứu tại Đại học Sheffield (Anh) đã phân tích 5.031 vụ lở đất chết người trên thế giới và nhận thấy Ấn Độ là một trong các quốc gia bị ảnh hưởng nặng nề nhất bởi các vụ lở đất chết người do con người gây ra trong giai đoạn 2004-2016.
Nghiên cứu cho thấy tại Ấn Độ có 10.900 người thiệt mạng trong 829 vụ lở đất, chiếm 18% tổng số người chết. Ấn Độ chiếm 28% số vụ lở đất do xây dựng, kế đến là Trung Quốc (9%) và Pakistan (6%). Trong tổng số vụ lở đất do trời mưa, 16% xảy ra ở Ấn Độ. Trong số này, 77% xảy ra trong đợt gió mùa. Ấn Độ cũng chiếm tỉ lệ sạt lở đất tối đa do khai thác mỏ với 12%, tiếp theo là Indonesia (11,7%) và Trung Quốc (10%).
Khoảng 4h sáng ngày 17-4-2012, nước rò rỉ từ đường hầm dự án thủy điện Chamera III ở huyện Chamba (bang Himachal Pradesh) khiến ngọn đồi có nguy cơ sạt lở. 40 gia đình cư trú dưới đồi được chuyển đến nơi an toàn trước khi lở đất ập xuống phá hủy nhà cửa và 8ha trang trại bậc thang. Các nhà hoạt động đã vận động phản đối xây dựng dự án thủy điện trên dãy Himalaya với lý do sự cố như trên là bằng chứng cho thấy địa chất yếu không thể đáp ứng chiến lược phát triển quy mô lớn.
V.R.Haridas đánh giá lở đất và các hiện tượng liên quan là một thực tế mới đối với bang Kerala và bang cần phát triển chiến lược dài hạn để giải quyết mối đe dọa này. Ông nhận xét: "Những thay đổi xảy ra trong ba năm qua có một mô hình chung cho thấy cấu trúc đất ở Kerala đã thay đổi đáng kể không chịu được mưa lớn. Nếu không xây dựng các phương pháp tiếp cận toàn diện và khoa học, lở đất với số thương vong lớn sẽ trở thành hiện tượng xảy ra hằng năm".
Một công trình nghiên cứu ở Ấn Độ đã phân tích các quy định về xây dựng tại 8 thành phố ở vùng Himalaya. Kết quả cho thấy các quy định về sử dụng đất không tính đến bối cảnh địa môi trường cụ thể của từng khu vực khác nhau, do đó quy định được áp dụng như nhau bất kể địa hình, hướng dốc và khả năng nguy hiểm khác nhau. Chiến lược quản lý rủi ro sạt lở đất quốc gia do Viện Quản lý thảm họa quốc gia Ấn Độ công bố vào tháng 9-2019 cũng đã ghi nhận vấn đề này.
************
Biến đổi khí hậu ở châu Á dẫn đến lũ lụt nhiều hơn và dữ dội hơn. Tuy nhiên, nếu chỉ giảm khí thải gây hiệu ứng nhà kính chưa đủ mà còn phải ngăn chặn tác hại do con người gây ra.
>> Kỳ tới: Nuôi dưỡng các vùng đất ngập nước
HOÀNG DUY LONG (TTO)
