Tôi vừa trở về từ xã Hà Tây (huyện Chư Păh), một vùng đất cách Pleiku chừng 55–60 km, giáp giới tỉnh= Kon Tum. Hà Tây có 9 làng, gồm 587 hộ với trên 3.600 khẩu, chủ yếu là đồng bào Bahnar. Đáng tự hào là xã này hiện có đến 10 nhà rông. Theo đó, ngoại trừ 3 nhà rông lợp tôn hoặc ngói, 7 nhà rông còn lại đều được làm bằng vật liệu tranh tre, theo kiểu truyền thống. Nhìn những mái nhà rông uy nghi, đẹp đẽ của Hà Tây luôn được người dân “trọng dụng”, trong sự so sánh với cái cô đơn không đáng có của hàng loạt nhà rông bê tông, mái tôn, không thể không gợi lên đôi điều phải nghĩ.
| |
| Nhà rông làng Sơlăl. Ảnh: N.Q.T |
Về cơ bản, Hà Tây là một xứ Đạo (Thiên Chúa giáo có mặt ở đây tương đối sớm), niềm tin đối với tín ngưỡng cổ truyền của bà con địa phương không còn sâu đậm như ở đa phần các xã thuộc huyện Kbang hay Kông Chro. Tuy thế, phải nói ngay rằng, Hà Tây có thể được xem là nơi đã và đang sở hữu những ngôi nhà rông đẹp nhất Gia Lai. Vì sao một số nơi đã và đang (vô tình hoặc hữu ý) trôi theo xu hướng xây dựng loại công trình kể trên bằng sắt thép, xi măng thì Hà Tây lại vẫn một mực chọn vật liệu tự nhiên cho “thiết chế” dân gian này?
Từ trước đến nay, lí do làm nhà rông bê tông, lợp tôn thường được nêu ra là do không có cây gỗ, thiếu tranh tre. Trả lời thắc mắc này, nhiều người dân ở Hà Tây đều cho rằng đó là một phần thực tế. Tuy nhiên, làm nhà rông không phải là việc của một vài tháng mà luôn là đại sự, cả làng phải chuẩn bị trong vài ba, thậm chí dăm bảy năm. Do đó, khó khăn nào cũng khắc phục được, nếu ta quyết tâm, một cán bộ Đoàn xã khẳng định. Dù đã chuyển đổi niềm tin, nhưng tại đây vai trò của già làng vẫn rất mạnh. Khi các già làng đã quyết làm nhà rông tranh tre, thì dù có vất vả thế nào, cộng đồng cũng sẽ tuân theo, nhiều người dân sở tại vui vẻ cho biết. Nghe nói tranh hiếm lắm cơ mà? Ông Day- Chủ tịch UBND xã cũng đồng thời là con dân làng Kon Băh, nơi đang xây dựng một nhà rông hoành tráng bậc nhất khu vực này đáp lời tôi: Cỏ tranh thiếu… cha gì. Già làng qui định mỗi hộ mấy bó hoặc mỗi khẩu một vài bó là đủ lợp nhà rông chứ khó khăn gì? Vậy sao xã mình vẫn còn nhà rông tôn (dù là tôn cách nhiệt) và nhà rông lợp ngói? Do “người ta” cả thôi, ông Day tiếp lời, trước kia, cứ hô hào làm nhà rông kiểu này cho nhanh mà… Chưa chịu thua, tôi hỏi tiếp: Thế cái nhà rông đang đứng thu lu bên hàng rào Ủy ban xã, cửa khóa im ỉm quanh năm kia là vì sao? Đó là “nhà rông tiểu điền”, nghĩa là xã mình hỗ trợ công ty kia 100 héc ta đất, thì họ giúp cho một cái nhà rông. Nhà xi măng ấy “ăn” hết hơn 150 triệu đó…
| |
| “Nhà rông tiểu điền”. Ảnh: N.Q.T |
Để có chi phí cho việc làm nhà rông, ở Hà Tây, các làng luôn chuẩn bị từ trước. Thanh niên thường kiếm việc gì đó ở bên ngoài làm thêm để kiếm tiền, còn phụ nữ, người lớn tuổi hơn thì có thể sẽ chung tay tỉa thêm vạt bắp hoặc rẫy mì, tới mùa bán đi lấy tiền. Để công việc hiệu quả, mỗi làng thường tự chia ra làm 3 hoặc 4 tổ sản xuất, mạnh yếu hỗ trợ lẫn nhau. Tương tự như vậy, việc lấy cây, đan lát cũng được phân công rành rọt. Chẳng hạn, tuần đầu khi dựng nhà rông (thường là vào tháng 1, 2 dương lịch, nông nhàn) tất cả đàn ông trong làng phải tham gia nhưng các tuần sau đó thì chỉ làm vào hai ngày cuối tuần; cho đến khi lợp mái, mới huy động tổng lực… Không thấy ai chỉ đạo cụ thể nhưng trăm người như một, bà con Bahnar ở đây, luôn tự giác làm việc một cách say sưa. Theo anh Yăih, cán bộ Văn hóa xã thì khi làng làm nhà rông, dù có bận bịu đến mấy, cũng ít ai dám vắng mặt. Bởi, đó không chỉ là trách nhiệm mà còn là niềm tự hào, vì đã được tham gia vào công trình chung, quan trọng bậc nhất của cộng đồng.
Một nhà văn đã viết rất đúng, rằng nhà rông là trái tim của làng. Trái tim ấy chỉ có thể đập khi mà cộng đồng cần có nó. Và, nó sẽ mãi mãi chỉ là cái xác vô hồn, khi không được cộng đồng chấp nhận. Tôi đã đi qua hàng trăm làng xã Jrai, Bahnar, đã ngủ nhờ trong hàng chục nhà rông tranh tre, nứa lá mát mẻ, tiện dụng của đồng bào. Tôi cũng đã thử chui vào rồi lại vội vàng vọt ra thật nhanh khi buộc phải tiếp cận với hàng loạt nhà rông xi măng, lợp tôn hầm hập nóng về mùa khô và lạnh lẽo khi mưa trút nước. Mới hay, ở trên đời này, cái gì tồn tại cũng đều có lí do của nó.
Nguyễn Quang Tuệ