Năm 2022, trên thế giới có khoảng 2 tỉ người làm việc trong khu vực kinh tế phi chính thức. Tại Việt Nam hiện có 33 triệu lao động có việc làm phi chính thức, chiếm 64,6% tổng số lao động có việc làm.
Tại các đô thị, lao động phi chính thức thường là lao động làm các công việc như buôn bán, chạy xe ôm, giúp việc nhà, thu gom rác, làm việc thời vụ tại các cơ sở sản xuất và gần đây là lực lượng lái xe công nghệ, bán hàng online...
Tuy nhiên, có đến 97,8% lao động phi chính thức không tham gia vào bất kỳ loại hình bảo hiểm nào. Chỉ có 2,1% người lao động (NLĐ) phi chính thức cho biết họ có tham gia BHXH tự nguyện và chỉ 0,1% lao động phi chính thức có BHXH bắt buộc (chủ yếu là nhóm lao động gia đình và lao động tự làm).
Việc đa số lao động phi chính thức không tham gia BHXH đang đặt ra những hệ lụy to lớn cho NLĐ khi gặp rủi ro dẫn đến mất thu nhập, cũng như những thách thức lớn cho hệ thống an sinh xã hội quốc gia. Tham gia BHXH không chỉ giúp NLĐ được hưởng chế độ lương hưu, bảo đảm an sinh xã hội lâu dài cho NLĐ khi hết tuổi lao động mà còn giúp NLĐ được hưởng thêm các chế độ bảo hiểm thất nghiệp, bảo hiểm tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp và các chế độ khác.
Vấn đề bảo đảm an sinh cho lao động phi chính thức đã được đặt ra từ nhiều năm trước. Đặc biệt, sự quan tâm của Đảng và Nhà nước thể hiện qua Nghị quyết số 28-NQ/TW ngày 23-5-2018 của Ban Chấp hành Trung ương khóa XII về cải cách chính sách BHXH nêu rõ: "BHXH tự nguyện (với các chế độ hưu trí, tử tuất hiện nay, từng bước mở rộng sang các chế độ khác) dựa trên đóng góp của NLĐ không có quan hệ lao động; có sự hỗ trợ phù hợp từ ngân sách nhà nước cho nông dân, người nghèo, người có thu nhập thấp, lao động khu vực phi chính thức để mở rộng diện bao phủ BHXH".
Theo các chuyên gia, cần chính thức hóa lao động phi chính thức bằng biện pháp tham gia BHXH và bảo vệ quyền của họ mà không cần phải chuyển vào khu vực kinh tế chính thức. Lâu nay, lao động khu vực phi chính thức và gia đình họ thường phải chịu thiệt thòi vì không được điều chỉnh bởi hệ thống pháp luật về lao động. Ví dụ, đối với yêu cầu về an toàn và sức khỏe liên quan tới điều kiện làm việc, họ không được nhận hỗ trợ từ các chương trình trợ cấp xã hội. Thêm vào đó, tiếng nói của lao động khu vực phi chính thức ít khi được nhắc đến trong quá trình quyết định các chính sách. Vì vậy, vấn đề bảo vệ lao động phi chính thức được tham gia BHXH, BHYT cần phải tiếp tục được đẩy mạnh.
Để thu hút lao động phi chính thức vào hệ thống BHXH, nhà nước quy định và tổ chức loại hình tham gia BHXH tự nguyện mà NLĐ phi chính thức khi tham gia được lựa chọn mức đóng, phương thức đóng phù hợp với thu nhập của mình và nhà nước có chính sách hỗ trợ tiền đóng BHXH để người tham gia hưởng chế độ hưu trí và tử tuất.
Chăm lo an sinh cho lao động phi chính thức là chủ trương đúng đắn, là hướng đến sự phát triển bền vững kinh tế - xã hội của đất nước.